همیرضا

حل معما برای همه‌ی ما لذت‌بخش و سرخوشی‌آور است، حتی می‌شود گفت بیشتر وقتها این حل هوشمندانه‌ی معماها (و نه خود معماها)ست که ما را به خودش جذب می‌کند و برای همین حتی لازم نیست حلال معما خود ما باشیم تا از آن لذت ببریم. درباره‌ی واژه‌ی معما سختگیر نباشید: هر سخن دوپهلو و رندانه‌ای که فهمیدن معنای اصلیش نیازمند هوشمندی باشد می‌تواند یک جور معما باشد.

اینها مقدمه‌ای بود برای آن که درباره‌ی یکی دیگر از شعر(=بیت)های دوپهلو و معماگونه‌ی حافظ بنویسم (قبلاً هم یک مطلب در این مورد نوشته‌ام). بخوانید:

معنای «خون دل خوردن» را می‌دانیم: یعنی به خود پیچیدن و گریه و زاری کردن از درد و غم و نگرانی و رنج. اما چرا خون دل؟: وقتی قسمتی از بدن ما زخمی می‌شود خونریزی می‌کند، شاعران فکر می‌کنند حتی وقتی دل و جان ما هم زخمی می‌شود خونریزی می‌کند و خون دل ما به شکل اشک بیرون می‌آید! پس به یک معنا خون دل را می‌توان اشک معنی کرد. با این تعبیر اشکالی ندارد که که کل عبارت «مردمک چشم من دارد خون دل می‌خورد» را معنی کنیم دارم اشک می‌ریزم و گریه و زاری می‌کنم. «جگرگوشه‌ی مردم» را هم که می‌شناسید؟ 😉 ، همین است دیگر: جزای عاشقیت و دل بستن به جگرگوشه‌ی مردم خون دل خوردن و گریه و زاری است.

اما شاید این شعر برایتان آشنا باشد: این بیت را معمولاً در کتابهای ادبیات (و از جمله فکر می‌کنم در کتابهای درسی ادبیات وقت تحصیل من) به عنوان نمونه‌ی ایهام می‌آورند. اما ایهام چیست؟: بعضی کلمه‌ها بیش از یک معنی دارند: مثلاً «شیر» می‌تواند هم آن شیری باشد که آدم آن را می‌خورد و هم آن شیری که خوراکش آدم است (و هم شیر آب!). وقتی در شعری اینجور کلمات طوری به کار بروند که بتوان با استفاده از معانی مختلف آنها برای شعر به معانی درست اما متفاوت و غیرمرتبط به هم رسید می‌گویند آن شعر در کلمه‌ی مورد نظر ایهام دارد. مثلاً این نمونه از مولوی (فکر می‌کنم البته، مطمئن نیستم) را ببینید:

می‌بینید: فرقی نمی‌کند شیر کدام جمله را شیر نوشیدنی در نظر بگیریم و شیر کدام جمله را سلطان جنگل. پس این شعر در کلمه‌ی شیر ایهام دارد.

اما بیت مورد بحث ما از حافظ ایهامش در کدام کلمه است؟: کلمه‌ی «مردم» در گذشته علاوه بر همان معنی معمول امروزیش معنای «مردمک چشم» هم می‌داده، یعنی در این بیت هم می‌شود «مردم» را همان مردمک چشمی معنی کرد که در قسمت اول دارد خون دل را می‌خورد. داستان را با این معنا و با این دید نگاه کنیم: «مردمک چشم من» عاشق زیباییهای معشوقم شده و مثل خیلی عاشقهای دیگر غیرتی و ناموس پرست 😉 است! اما دل من کار اشتباهی کرده و سزاوار بلایی که مردمک چشم سرش می‌آورد هست: او رقیب عشقی مردمک چشمم شده! و به همین خاطر مردمک چشمم دارد حقش را کف دستش می‌گذارد: این آبی که از چشمم جاری است خون دل من است که مردمک چشمم دارد آن را می‌خورد!

نرگس یعنی چشم، البته نه کاملاً، در واقع نرگس اسم گلی است که شاعران فارسی‌گو چشم زیبا را با ترکیبهایی مثل «چشم ِ نرگس» و «نرگس ِ چشم» به آن تشبیه کرده‌اند. این کلمه آنقدر برای رساندن این معنا استفاده شده که خیلی جاها حتی به تنهایی به معنای چشم زیبا به کار رفته است (اصل این کلمه هم یونانی است و نام مردی زیبارو در اساطیر یونان باستان است که وقتی در آیینه‌ی آب، چشمش به جمال خودش روشن شد عاشق خودش شد ❗ و برای این که به وصال معشوق برسد خودش را در آب انداخت و غرق شد، بعدها هم گویا در کناره‌ی مزار او -که همان آبی باشد که خود را در آن انداخت- گلی رویید که به یاد او نامش را نرگس گذاشتند [شنیده‌ام یا خوانده‌ام که ناصرالدین شاه در خاطراتش اشاره کرده که روزی در آینه، چشمش -به همان سبک آقای نرگس، گویا- به جمال خودش روشن شده و در وصف این واقعه فرمایش نموده‌اند که «از خودمان بسیار خوشمان آمد!» البته آن آقای نرگس از خودش یک کمی بسیارتر خوشش آمده بوده، چرا که در غیر این صورت احتمالاً نیاز نبود آقای میرزا رضا کرمانی توی زحمت بیفتند! 😉 ]).

طارم به معنای سقف است (تلفظ درستش، گویا، طارَم است به فتح ر). البته وقتی پای شعر در میان باشد ممکن است این سقف کمی متفاوت با سقفهای معمولی باشد. مثلاً اگر بگویند «طارم فیروزه‌ای رنگ» منظورشان آسمان است، همچنین اگر بگویند «طارمی که چشم زیر آن می‌نشیند» منظورشان ابروست یعنی همان سقفی که بالای سر چشم قرار گرفته.

این دو کلمه‌ی کلیدی برای فهمیدن معنی این بیت از حافظ کافی است:

چشمش مرساد یعنی «الهی کسی چشمش نکند!»، یعنی «چشم‌زخم از او دور بادا!»، یعنی «الهی چشم بد به او نرسد» (مــَر ِساد = نرساد، نرسد). توی این بیت تناسب قشنگی است آوردن هم نرگس و هم چشم که البته این نرگس خیلی با آن چشم تفاوت دارد.

«هیچ چیزی غیر از آن چشم زیبا نمی‌تواند به این قشنگی، زیر این ابرو جا خوش کند!» این جمله، معنی آن بیت حافظ می‌تواند باشد، اما این معنی، معنی ِ نزدیک این شعر است، یعنی همان معنیی که با نگاه اول به ذهن خطور می‌کند. در این معنی، نرگس را چشم معنا کرده‌ایم و طارم را ابرو و یک جمله‌ی وصفی در ستایش زیبایی چشم معشوق ساخته‌ایم.

اما معنی اصلی این بیت معنی دور آن است (معنایی که پس از تعمق بیشتر در شعر به آن می‌رسیم). در این معنی نرگس را به معنای «صاحب آن چشمان زیبا» در نظر می‌گیریم و طارم فیروزه‌ای را «آسمان» معنی می‌کنیم: «غیر از آن زیبای بی‌همتا هیچ کس زیر این آسمان آبی پیدا نمی‌شود که همیشه خوش باشد و گرفتار رنج و غمی نباشد.» معنا، معنای بلند، فلسفی و غمگینانه‌ایست که با معنای اول از زمین تا آسمان تفاوت دارد.

یک جمله و دو معنای کامل ِ کاملاً متفاوت و هر دو زیبا. در کلام کدام شاعر می‌توان نظیری برای آن یافت؟

این تفسیر از این بیت حافظ را در یکی از کتابهای دکتر سیروس شمیسا دیده‌ام که ندارمش و الان هم نمی‌دانم کدام کتاب است، اما حدس می‌زنم کتابی باشد که درباره‌ی بدیع و صنایع بدیعی در ادبیات فارسی نوشته‌اند.